"JAK KSZTAŁTUJE SIĘ MOWA U DZIECI 3 – 4 LETNICH ?"

Rozwój mowy dziecka postępuje równolegle z jego rozwojem fizycznym i umysłowym, z rozwojem sprawności narządów artykulacyjnych. Mówienie jednakże jest umiejętnością, której trzeba się uczyć i którą trzeba doskonalić. Czynność tę podejmujemy w wyniku skoordynowanej aktywności układu oddechowego, fonacyjnego (krtani), aparatu artykulacyjnego (warg, zębów, języka, podniebienia twardego i miękkiego, pierścienia zwierającego gardło). Dojrzałość dziecka rozpoczynającego nowy etap życia w przedszkolu powinna objawić się minimalną umiejętnością nawiązywania kontaktów werbalnych, przekazywania informacji, korzystania z przekazów słownych i reagowania na nie.

 Stan rozwoju mowy dzieci 3 – letnich

Dziecko trzyletnie rozumie, co do niego mówimy pod warunkiem, że treści do niego kierowane nie wybiegają poza jego wcześniejsze doświadczenia. Dziecko spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części twarzy, ciała, części zabawek; przynosi przedmioty; próbuje wykonać codzienne czynności według podanych instrukcji słownych, pytane – podaje swoje imię.

Trzylatek używa już zdań kilkuwyrazowych, w których wciąż występują błędy gramatyczne np. „ nie mam zabawków, spodniów” zamiast „nie mam zabawek, spodni” Mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym co widzi, „myśli głośno”, mówiąc także do siebie. Zaczyna zadawać wiele pytań, gdyż ciekawi go otaczający świat oraz bawi je formułowanie samych pytań.

 

Poprawność realizacji głosek

Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: a, o, e, y, i, ą, ę, p, m, pi, mi, f, w, fi, wi, t, d, n, ń, l. li, ś, ź, ć, dź, k, g, ki, gi, ch, j, ł. U niektórych dzieci trzyletnich zdarza się wymawianie konsekwentne głosek (t, d) zamiast (k, g) oraz mylenie głoski (ch) i (f) co nie stanowi jeszcze problemu. Jeżeli w mowie dziecka czteroletniego pojawia się brak tych dźwięków, to wówczas taki stan wymaga interwencji logopedycznej.

Dla mowy dziecka trzyletniego charakterystyczne jest też opuszczanie, zastępowanie lub przestawianie dźwięków. Wiąże się to zwłaszcza w trudnych wyrazach z występowaniem obok siebie grup spółgłoskowych oraz z samą długością wyrazów.

Głoski (s, z, c, dz) zaczynają być wymawiane prawidłowo, chociaż bywają jeszcze (do 4 roku życia) artykułowane jako (ś, ź, ć, dź). Sz, ż, cz, dż może jeszcze zastępować ś, ź, ć, dź ,ale również może być zastępowane przez s, z, c, dz. W miejscu  (r) coraz częściej pojawia się (l) a nie jak dotychczas (j).

Dziecięca wymowa często rozśmiesza opiekunów dziecka i chętnie jest przez nich naśladowana. Należy jednak pamiętać, że wypowiedzi osób dorosłych są wzorem, według którego dziecko uczy się mówić i powinny być zawsze pełne i poprawne a wszystkie głoski wymawiane prawidłowo. Rodzice, dziadkowie i inni dorośli z najbliższego otoczenia dziecka są źródłem prawidłowych wzorów językowych. Nie dopuszcza się naśladowania przez dorosłych „pieszczotliwej” wymowy dziecka, która może nasilać w wymowie wykorzystywanie zamienne głosek ś, ź, ć, dź.  Dziecko słyszy i potrafi różnicować wymowę prawidłową, np. ,,samolot’’ i ,,siamolot’’, tylko nie potrafi wymówić jeszcze trudnych dźwięków. Dowodem na to są także uwagi dziecka, takie jak np. ,,nie mówi się siamolot, tylko siamolot ‘’- jako reakcja na wypowiedź mamy naśladującej wymowę dziecka.

 

Sposób połykania

Pozornie nie związana z rozwojem mówienia jest umiejętność prawidłowego jedzenia. Dla nauczycielek przedszkoli jest to doskonale znany i często dostrzegany problem, z którym zmagają się w codziennej pracy. Dziecko, które ma kłopoty z jedzeniem, źle gryzie, żuje, w domu było karmione potrawami miksowanymi, nie posługuje się samodzielnie łyżeczką, wymaga pomocy w karmieniu, jest w sytuacji wyróżniającej (a raczej odróżniającej) je na tle dzieci samodzielnych. Zdrowy bowiem trzylatek w zakresie funkcji pokarmowych osiąga poziom osoby dorosłej, tzn. sprawnie gryzie, żuje, połyka, samodzielnie się posługuje łyżką, pije z filiżanki.

Warto zaznaczyć, że od momentu wypełnienia łuków dziąsłowych zębami, co następuje ok. 3 roku życia, język nie powinien opuszczać jamy ustnej. Język zalegający lub wsuwany ciągle między zęby uniemożliwia dziecku prawidłowe połykanie śliny i pokarmów.

Język, któremu brak tendencji do unoszenia się, spowoduje przetrwanie infantylnego tj. niemowlęcego typu połykania. Takie połykanie odbywa się z towarzyszącym napinaniem warg, skurczem mięśnia bródkowego, ale za to bez udziału mięśni dna jamy ustnej.

Brak pionizacji języka może być cechą dziedziczną, częściej jednak działają tu przeszkody mechaniczne, które spychają język w dół. Mam tu na myśli ssanie palca, zbyt długie używanie smoczków i gryzaków, karmienie butelką, nawykowe oddychanie ustami itp.

Niemożność pionizacji języka rzutuje też na artykulację niektórych głosek, szczególnie przedniojęzykowych, których artykulacja ulega zdeformowaniu np. międzyzębowa wymowa głosek: t,d,n,l,r,s,z,c,dz.

Dziecko w wieku 3 lat prawidłowo powinno połykać ślinę, jak i inne pokarmy stałe i płynne z końcem języka ukierunkowanym do podniebienia. Bardzo ważne jest utrzymanie języka przez cały akt połykania na podniebieniu, a nie tylko w jego fazie początkowej.

Szczególnie istotne jest, aby funkcja połykania była właściwa przed wymianą przednich zębów mlecznych na stałe. Brak siekaczy stwarza szczelinę prowokującą język do wciskania się w nią, co powoduje utrwalenie istniejącego nieprawidłowego połykania lub jego nawrót. Wyrastające następnie zęby stałe są przemieszczane lub język swoją ciągłą obecnością uniemożliwia im osiągnięcie płaszczyzny zwarcia.

 

Sposób oddychania

    Mówienie jest ściśle związane z oddychaniem. U niektórych dzieci jest ono niepoprawne i wynika z nieukończonego procesu dojrzewania psychoruchowego, słabych mięśni oddechowych lub zbyt dużego napięcia mięśniowego, co występuje najczęściej u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Nieprawidłowe oddychanie objawia się następująco:

 

• dziecko oddycha przez usta zamiast przez nos (co jest przyczyną częstych przeziębień)
• występuje krótka faza wydechowa i nierównomierna siła wydechu w trakcie budowania wypowiedzi słownych
• następuje nieekonomiczne zużywanie powietrza w czasie mówienia

Oddychanie jest czynnością ważną dla poprawnego mówienia, a także dla prawidłowego rozwoju aparatu artykulacyjnego. Inaczej oddychamy podczas spoczynku (wdech i wydech wykonujemy nosem), inaczej podczas mówienia, ponieważ powietrze wydychane podczas mówienia, wdychane jest głównie ustami, częściowo nosem, a wydychane ustami lub nosem - w zależności od wypowiadanych dźwięków mowy.

Ważnym czynnikiem komunikatywności żywej mowy jest płynność wypowiedzi, regulowana prawidłowym, szybkim wdechem i długim, możliwie równomiernym wydechem, po którym odbywa się proces udźwiękowienia całości myślowej. Dzieci w wieku przedszkolnym (3-4- letnie) najczęściej nie wykazują jeszcze w dłuższych wypowiedziach całkowitego zautomatyzowania tego procesu, stąd obserwujemy jak „zachłystują się powietrzem” podczas recytacji wierszy lub w czasie wypowiadania dłuższych zdań, zanikają końcówki wyrazów lub sylaby początkowe.

Podsumowując:

WŁAŚCIWY TOR ODDYCHANIA przebiega następująco: pobór powietrza nosem (oczyszczone, nawilgocone, ogrzane) język czubkiem dotyka wałka dziąsłowego, wydech ustami. Przy nieprawidłowym oddychaniu ustami język spoczywa biernie na dnie jamy ustnej. Dziecko pobiera zimne, brudne powietrze co powoduje choroby gardła i układu oddechowego a także przerost trzeciego migdałka. Należy obserwować tor oddychania dziecka, długość wydechu i wszystko co towarzyszy oddychaniu.

    Stosując odpowiednie ćwiczenia oddechowe zwiększa się pojemność płuc, kształtuje się ruchy przepony, uczy ekonomicznego zużywania powietrza w czasie mówienia i wydłużania fazy wydechowej, a także zapobiega się arytmii oddechowej, mówieniu na wdechu, kolizji między rytmem oddychania a strukturą wypowiedzi.

Orientacyjny słuch fizjologiczny

W 2-4 rok życia dziecko:

• Słucha i radia i telewizji na tym samym poziomie głośności, co inni członkowie rodziny
• Spełnia trudniejsze polecenia słowne np. schowaj zabawki
• Odpowiada na pytanie: co to jest?
• Szuka źródła interesującego dźwięku
• Zadaje pytania interesując się otoczeniem
• Mówi coraz więcej zdaniami, opowiada proste bajki lub wymyślone historyjki
• Śpiewa i tańczy przy muzyce
• Słyszy i rozumie mowę w drugim pokoju 

 

Stan rozwoju mowy dzieci 4- letnich

Czterolatek rozumie i wykonuje polecenia nauczyciela. Rozumie dłuższe wypowiedzi, w których występują przyimki: pod, na, do, w, przed, obok, za. Potrafi mówić o przeszłości, przyszłości a nie tylko teraźniejszości. Rozpoznaje kolory. Wypowiedzi dziecka mogą być nadal agramatyczne, chociaż dziecko przejawia zaciekawienie poprawnością językową. Dziecko zadaje dużo pytań o znacznym stopniu trudności. Pyta nie tylko „co to jest?”, ale „dlaczego tak się dzieje?”, „po co to?”, „jakie jest?”. Dla stymulacji rozwoju mowy i intelektu ważne są odpowiedzi osób dorosłych udzielane w sposób cierpliwy i wyczerpujący. W wypowiedziach dziecka czteroletniego dostrzec można neologizmy językowe, formy nie używane przez dorosłych np. „Tata to duży czytacz, bo często czyta gazetę”, „Przynieś gracze – będziemy muzykować’’ – przynieś instrumenty.

Wypowiedzi dziecka 4- letniego wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. Czterolatek potrafi mówić o przeszłości.

Wymowa czterolatka staje się bardziej precyzyjna dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka. Głoski s, z, c, dz, powinny już brzmieć twardo i  podobnie jak ś, ź, ć, dź powinny być wymówione z „zamkniętymi” zębami. Język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa musi zostać skorygowana przez logopedę, nie ustąpi samoistnie, bo nie jest cechą wymowy dziecięcej. U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski (l), przechodzącą w dźwięk drżący (r) lub nawet pełne wymówienie głoski (r). Niekiedy pojawiają się też głoski (sz, ż, cz, dż), ale ich wymawianie jako s, z, c, dz a także (r ) jako (l) jeszcze w tym okresie jest prawidłowością rozwojową. Nieprawidłowe będzie natomiast zastępowanie głoski (r) przez (ł). W momencie gdy dziecko zamiast „ rak” powie „łak”  to taka wymowa już nie mieści się w normach dla wieku. Grozi to przekształceniem (ł) w zdeformowane(r ) wymawiane w tylnej części jamy ustnej, co będzie wymagało oddziaływania logopedycznego.

Nie zmuszajmy dziecka do realizacji dźwięku wibrującego ,r’’ poprzez wydłużanie go w swoich wypowiedziach. Nasze intencje mogą bowiem przynieść szkodliwy skutek. Jeżeli aparat mowy nie jest jeszcze przygotowany do wymówienia ,,r’’, dziecko chcąc wytworzyć wibrację, uaktywnia np. zakończenie podniebienia miękkiego i tworzy dźwięk zdeformowany. Jest to zaburzenie wymowy, które trzeba skorygować u logopedy.

 

 Literatura:

• Emiluta – Rozyja, D. (2006). Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej.
• Przetacznikowa, M.(1975). Wiek przedszkolny: W: M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży (s.417- 519). Warszawa: PWN.
• Sachajska, E.(1992). Uczymy poprawnej wymowy .Warszawa: WSiP.
• B. Rocławski (red), (1989) Opieka logopedyczna od poczęcia, Gdańsk.
• K. Datkun – Czerniak, Logopedia.(2004) Jak usprawniać mowę dziecka?, Kielce.